بحران آب، انرژی و تغییر اقلیم در میانرودان و اهمیت دیپلماسی علمی ایران

به گزارش خبرگزاری صدا و سیما به نقل از روابط عمومی فرهنگستان علوم؛ مهدی زارع در این مقاله آورده است: حوضه رودخانه‌های دجله-فرات تا ۹۸ درصد از آب عراق را تامین می‌کند. انتظار می‌رود رودخانه‌های فرات و دجله تا سال ۲۰۲۵ به ترتیب ۵۰ و ۲۵ درصد کاهش یابند. در فرات، جریان رودخانه ۹۲۷ متر مکعب در ثانیه برای دوره ۱۹۶۱-۲۰۰۰ و ۵۲۲ متر مکعب در ثانیه پس از سال ۲۰۰۰ بود. حجم رودخانه ۳۰.۶ میلیارد متر مکعب در دوره ۱۹۳۸-۱۹۷۳، و برای دوره ۱۹۷۴-۱۹۹۸، ۲۲.۸ میلیارد متر مکعب در حالی که حجم فعلی ۱۸ میلیارد متر مکعب برآورد شده است. همزمان، جمعیت و تقاضای آب عراق به طور قابل توجهی در حال افزایش است، در حالی که زیرساخت‌های موجود برای حفظ کیفیت زندگی در عراق و جلوگیری از گسترش بیماری‌های منتقله از طریق آب کافی نیست.

بحران آب دجله و فرات به ویژه برای سوریه و عراق به سطح بسیار خطرناکی رسیده و بر ایران نیز اثر‌های مخرب فراوان داشته است. طوفان‌های گرد و غبار تنها بخشی از این آثار منفی است که به ایران می‌رسد. ناامنی و ناپایداری در منطقه پیرامونی و مرز‌های ایران آثار مخرب بس بزرگتری دارد.

همکاری منطقه‌ای ما در جهت مدیریت بحران اقلیمی موجود بسیار حیاتی است. دیپلماسی علمی یک زمینه در حال رشد است که به درک بهتر و تقویت ارتباطات بین علم، فناوری و امور بین‌المللی برای مقابله با چالش‌های ملی و جهانی بسیار با اهمیت است. دیپلماسی علمی با تاکید بر حوزه دیپلماسی آب و دیپلماسی محیط زیست برای کنترل بحران بین ایران، عراق، ترکیه و سوریه راهی برای تفاهم منطقه‌ای می‌گشاید.

توسعه در شمال میانرودان

اهداف سیاسی اعلام شده ترکیه برای ساخت سد‌های بزرگ تحت پروژه بزرگ جنوب شرق آناتولی (GAP) یک منبع مهم بحران اقلیمی حاضر است. این پروژه در مجموع شامل ۲۲ سد (با ظرفیت حدود ۱۲۰ میلیارد متر مکعب) و شامل ۱۹ ایستگاه تولید برق آبی است. طی دهه‌های گذشته ترکیه صرفا به داخل ترکیه با شیوه‌ای ناپایدار، به توسعه پرداخته، و مورد پیامد‌های ناشی از برنامه‌های توسعه پروژه GAP در این کشور همچنین حقوق بین المللی یا روابط تاریخی و سیاسی با بقیه همسایگان جنوبی به توجهی کرده است. تالاب‌های جنوب عراق، که خود مساحتی بین ۱۵۰۰۰ تا ۲۰۰۰۰ کیلومتر مربع را پوشش می‌دهند در شمال شهر بصره و در یک منطقه مثلثی شکل بین سه شهر بصره، میسان و ناصریه، با توجه به اهمیت تاریخی و باستان شناختی به عنوان یک میراث جهانی در نظر گرفته می‌شوند. مردم ساکن در تالاب‌ها پیوند تاریخی مهمی را با تمدن‌های سومری و بابلی در بین‌النهرین سابق تشکیل می‌دهند، که دستاورد‌های مهمی مانند سامانه عددی مدرن ریاضی و اساس ارتباطات بین‌فردی از طریق الفبا را به جهان داده‌اند.

با توجه به سد‌هایی که ترکیه در آغاز قرن بیست و یکم (پروژه توسعه آناتولی جنوب شرقی: GAP) در سرچشمه رود‌های فرات و دجله ساخته شده است، اثر‌های فزاینده بر محیط زیست و اقلیم عراق، سوره و ایران با چشم انداز وحشتناکی به تدریج خودنمایی می‌کند.

پروژه جنوب شرقی آناتولی (GAP) بزرگترین و پرهزینه‌ترین پروژه در تاریخ جمهوری ترکیه است. منطقه پروژه شامل ۹ استان (آدیامان، بتمن، دیاربکر، غازیانتپ، کیلیس، ماردین، سیرت، شانلی اورفا و شیرناک) واقع در حوزه فرات-دجله و دشت‌های بین النهرین علیا می‌باشد. این استان‌های GAP به طور متوسط ​​۱۰.۷ درصد از خاک ترکیه را از نظر جغرافیایی و جمعیتی تشکیل می‌دهند.

اهداف GAP شامل بهبود سطح درآمد و کیفیت زندگی جمعیت محلی با استفاده از منابع منطقه است. در دهه هفتاد میلادی GAP به عنوان برنامه‌ای برای توسعه منابع آبی و زمینی منطقه در نظر گرفته شد و قرار شد سرمایه گذاری آبیاری به مساحت ۱.۸ میلیون هکتار در حوزه سرشاخه‌های فرات و دجله راه اندازی شود.. مجموع ظرفیت نصب شده نیروگاه‌های هیدرولیک ۷۴۷۶ مگاوات با تولید انرژی سالانه ۲۷ میلیارد کیلووات ساعت خواهد بود.

طرح جامع بازنگری شده در سال ۱۹۸۹ مشتمل بر سرمایه گذاری در کشاورزی، صنعت، حمل و نقل، آموزش، بهداشت و زیرساخت‌های روستایی- شهری را در نظر گرفت و GAP به یک پروژه توسعه منطقه ای-ملی (برای ترکیه) تبدیل شد. این پروژه بر اساس تامین نسل‌های آینده ترکیه اجرا شد. هزینه کل پروژه بالغ بر ۱۰۰ میلیارد لیره ترکیه (حدود ۲۷ میلیارد دلار آمریکا) تا سال ۲۰۱۷ است.

توسعه منابع آب از طریق این پروژه و طرح‌های آبیاری در منطقه‌ای به وسعت بیش از ۱۷۰۰۰ کیلومتر مربع را در نظر می‌گیرد. هفت فرودگاه ساخته شده و در حال حاضر فعال است. فرودگاه باری GAP در شیرناک به عنوان بزرگترین فرودگاه باری ترکیه نیز تکمیل شده است.

ایده و تصمیم اولیه برای بهره برداری از آب رودخانه‌های فرات و دجله از کمال آتاتورک، بنیانگذار جمهوری بود. در دهه‌های ۱۹۲۰ و ۱۹۳۰، نیاز به انرژی الکتریکی یک مسأله اولویت‌دار بود. اداره مطالعات برق در سال ۱۹۳۶ برای بررسی چگونگی استفاده از رودخانه‌های کشور برای تولید انرژی تأسیس شد. دهه ۱۹۷۰ شامل طرح‌هایی برای آبیاری و انرژی هیدرولیک برنامه ریزی شد.

تنش‌ها بین ترکیه، سوریه و عراق هر از چند گاهی به دلیل GAP افزایش می‌یابد. سوریه و عراق خواهان رهاسازی آب بیشتری هستند، در حالی که ترکیه برای تشکیل مخازن سد‌ها این درخواست‌ها را رد می‌کند. در اوایل دهه ۱۹۹۰ به دلیل سطح بالای فعالیت‌های تروریستی (پ ک ک) در منطقه، طرح تقریباً به طور کامل متوقف شد.

سد ایلیسو که در رودخانه دجله در ۶۵ کیلومتری بالادست مرز سوریه و عراق هم اکنون بزرگترین طرح برق آبی ترکیه است. یک سد سنگریزه‌ای و پوشش بتنی به طول ۱۸۲۰ متر و ارتفاع ۱۳۵ متر، مخزنی با حداکثر حجم ۱۰.۴ میلیارد مترمکعب و مساحت ۳۱۳ کیلومتر مربع ایجاد می‌کند. نیروگاه ایلیسو دارای ظرفیت ۱۲۰۰ مگاوات خواهد بود و انتظار می‌رود سالانه ۳۸۰۰ گیگاوات ساعت برق تولید کند. هزینه‌ها ۱.۵۲ میلیارد دلار تخمین زده می‌شود. ساخت و ساز در اواسط سال ۱۹۹۹ و تولید برق در اواسط سال ۲۰۰۶ آغاز شد.

ایلیسو بخشی از طرح جنوب شرقی آناتولی (GAP)، یک طرح عظیم انرژی آبی و آبیاری در رودخانه‌های فرات و دجله در بخش کردی ترکیه است. پس از تکمیل GAP، مخازن آن قرار است ۲۷۳۰۰ گیگاوات ساعت برق در سال تولید کند و زمینی به مساحت ۱۷۶۰۰ کیلومتر مربع را آبیاری کند. کل قیمت GAP قرار است ۳۲ میلیارد دلار باشد.

رودخانه دجله از جنوب شرقی ترکیه و سپس عراق می‌گذرد و سپس به خلیج فارس می‌ریزد. با آبی که پشت سد ایلیسو قرار می‌گیرد، نزدیک به ۱۴۵ کیلومتر از دجله و ۲۴۰ کیلومتر از دیگر شاخه‌های آن را به یک مخزن بزرگ تبدیل می‌کند، نزدیک به ۲۰۰ روستا را زیر آب می‌برد و حدود ۸۰ هزار نفر را آواره می‌کند. این سد بسیاری از گونه‌های ماهی بومی دجله را که قبلاً توسط صید بی رویه، آلودگی صنعتی و تخلیه فاضلاب آسیب دیده اند، بیشتر به خطر می‌اندازد. اثر‌های سد ایلیسو صد‌ها کیلومتر در پایین دست در بخش‌های وسیعی از حوضه دجله-فرات که شامل سوریه، عراق و ایران می‌شود، احساس می‌شود و کمبود آب را تشدید می‌کند که بر آبیاری، تنوع زیستی، ماهیگیری، حمل و نقل و آب آشامیدنی اثر می‌گذارد.

بسیاری از ترکیه‌ای‌ها می‌گویند که کشورشان می‌خواهد درست مانند کشور‌های اروپایی توسعه یابد. دولت ترکیه به مخالفان غربی سد ایلیسو می‌گوید که ایلیسو با توجه به تعهد این کشور در معاهده آب و هوایی پاریس در سال ۲۰۱۵، مقادیر زیادی انرژی تجدیدپذیر تولید خواهد کرد، البته این ادعا بیشتر شعاری و تبلیغاتی به نظر می‌رسد. ترکیه مجبور است نفت، گاز طبیعی و حتی زغال سنگ وارد کند تا نیاز‌های انرژی خود را تأمین کند. اتحادیه اروپا تأکید زیادی بر انرژی سبز در سیاست‌های انرژی دارد. اما مخالفان سد استدلال می‌کنند که دولت ترکیه سرسختانه طرح‌های انرژی آبی در مقیاس بزرگ را پیش برده و ظرفیت عظیم انرژی‌های تجدیدپذیر در جنوب شرقی ترکیه را نادیده می‌گیرد. نور فراوان خورشید، استپ‌های باز و دشت‌های بادخیز ترکیه برای تأسیسات برق بادی و خورشیدی ایده‌آل هستند. برای ترکیه، سد‌های آبی فقط منابع انرژی و درآمد نیستند، بلکه اهرم‌های قدرتمندی برای فشار ژئوپلیتیک هستند. ترکیه می‌تواند ظرفیت فعلی باد و خورشیدی خود را تا سال ۲۰۲۶ سه برابر کند که ۳۱ درصد از تقاضای برق این کشور را برآورده می‌کند. هم اکنون تولید بادی و خورشیدی ۷ درصد از کل تولید برق ترکیه را تشکیل می‌دهد.

طی دهه‌ها، طرح‌های برق و آبیاری ترکیه باعث کاهش جریان در فرات، آلودگی آب‌های آن و خشک شدن تالاب‌های جنوب شده است. عراق مدعی است که سد‌ها و نیروگاه‌های آبی ترکیه باعث کاهش ۸۰ درصدی آب به عراق شده است. بر اساس برنامه محیط زیست سازمان ملل، عراق در جنوبی‌ترین مناطق خود اکنون سالانه حدود ۲۴ هزار هکتار زمین قابل کشت را به دلیل بیابان زایی از دست می‌دهد. کمبود و کیفیت پایین آب در عراق اعتراضات را برانگیخته است. در بغداد، سطح آب دجله گاه به حدی پایین می‌رود که مردم محلی می‌توانستند از عرض رودخانه پیاده عبور کنند.

هفت میلیون نفر به دلیل کاهش چشمگیر منابع آب ممکن است آواره شوند. پس از آنکه سد سازی ایران روی رودخانه زاب کوچک، شهر قلادیزه در آستانه بحران قرار گرفت. حدود ۲۳ درصد از آب دجله از سرشاخه‌های موجود در ایران تأمین می‌شود. پروتکل‌ها و تفاهم‌نامه‌هایی بین عراق و ایران در خصوص آب‌های مشترک وجود دارد. طبق قوانین بین المللی، کشور‌هایی که آب فراوان دارند، اجازه ندارند روی رودخانه‌هایی که به کشور‌های همسایه می‌ریزند سد بسازند. ساخت سد روی مسیر رودخانه کارون به شور شدن بیشتر کارون در پائین دست انجامیده است.

تالاب‌های بین‌النهرین، که عمدتاً در جنوب عراق واقع شده‌اند و زیستگاه گونه‌های مهاجر و بومی پرندگان و پستانداران هستند، زمانی بزرگ‌ترین زیستگاه تالابی خاورمیانه بود. پس از اینکه صدام حسین دیکتاتور عراق در دهه‌های ۱۹۸۰ و ۹۰ آن‌ها را برای جنگ با ایران و تنبیه شیعیان تخلیه کرد و احیای نسبی باتلاق ها، سد‌های ترکیه آن‌ها را دوباره در معرض تهدید قرار داده است. تالاب‌ها توقفگاه حیاتی در مهاجرت بسیاری از پرندگان آبی در مسیر شمال آفریقا هستند. در زمستان ۱۳۹۷ تالاب‌ها با کاهش ۷۴ درصدی جمعیت پرندگان مواجه شدند، که عمدتاً نتیجه سد‌های ترکیه است که با تغییرات اقلیمی و دهه‌ها سوءمدیریت آب عراق همراه شده است. در یک زمینه سیاسی که در آن «آب» ابزار اعمال قدرت است، ترکیه از سد کردن «رودخانه‌هایش» چشم پوشی نمی‌کند. ۹۰ درصد از آب‌های سطحی رودخانه فرات به تدریج کاهش می‌یابد که باعث بیابان‌زایی و مشکلات آلودگی می‌شود. بخش کشاورزی در عراق ۶۵ درصد از آب رودخانه‌های دجله و فرات را مصرف می‌کند.

دجله و فرات از سوریه و عراق تا خلیج فارس می‌رسد. میلیون‌ها نفر در جامعه‌های پایین دستی در این کشور‌ها برای آبیاری، آب آشامیدنی، تولید برق و حمل و نقل به رودخانه‌ها متکی هستند. هم در سوریه و هم در عراق، تقاضای آب در امتداد رودخانه‌ها از عرضه پیشی گرفته است.

ترکیه با احداث سد بتنی ایلیسو بر روی دجله در امتداد مرز استان‌های ماردین و شیرناک ترکیه به تولید برق آبی، کنترل سیل و ذخیره آب پردخته است. بحران آب در استان‌های جنوبی و مرکزی عراق و اقلیم کردستان عراق گسترش یافته است، زیرا سد‌های ساخته شده توسط ترکیه بدون توجه به قوانین بین‌المللی، جریان رودخانه‌ها به داخل عراق را تا حد غیر پایدار و بدون امکان جایگزینی کاهش می‌دهند.

این بحران باید با همکاری همه کشور‌ها در منطقه بر پایه علم و با واقع بینی و بر پایه دیپلماسی علمی در جهت تأمین منافع همه همسایگان مدیریت و کنترل شود. تداوم این وضع نابودی، ناامنی و خشکیدگی را برای همه مردمان این منطقه به ارمغان خواهد آورد.