تکم‌چی‌ها، نواگران صدای پای بهار

به گزارش خبرگزاری صداوسیما، مرکز اردبیل تکم خوانی آیینی است به قدمت نوروز و یادگاری از آداب و رسوم عید باستان که همواره در سرزمین اردبیل به عنوان آیینی ماندگار و منحصر به فرد مورد توجه مردم بوده و با روش مخصوص تکم گردان‌ها به اجرا گذاشته می‌شود.
آیین تکم گردانی سالیان پیش با آداب و رسوم کهن مردم آذربایجان و به ویژه استان اردبیل عجین بوده و همه ساله با فرا رسیدن عید نوروز، مردم به انتظار تکمچی می‌نشستند و انتظار داشتند که تکم چی سمبل نشاط بهاری آنها را برای استقبال از بهار آماده سازد.
تکم به خودی خود شاید فاقد ارزش باشد، اما خواندن اشعار متناسب با عید و سازگار با زندگی روزمره مردم از زبان افرادی که به آنها "تکم خوتان" و یا "تکم گردن" می‌گویند، به آن هویت خاصی داده و ما تلاش می‌کنیم که با پیدا کردن شواهد تاریخی و در کنار هم قرار دادن آنها به این فرهنگ و سنت قدیمی، هویت بخشیم.
واژه تکم Takam از دو بخش "تکه " و "م" تشکیل شده که تکه در زبان ترکی به معنی بز نر قوی هیکل که همیشه در راس گله حرکت می‌کند و گله را به چراگاه و محل‌های معین هدایت می‌کند و "م" ضمیر ملکی دوم شخص مفرد است و تکم در واقع به معنی "بز نر من" می‌باشد و به کسی که تکم را می‌رقصاند "تکمچی" می‌گویند که اشعار مخصوص تکم را با آهنگی خاص می‌خواند که این اشعار در چند آهنگ که خاص تکم بوده، خوانده می‌شود.

تکم یک عروسک چوبی سنتی است به قطر حدود ۴ سانتیمتر، طول ۲۵ و عرض ۱۲ الی ۱۵ که روی آن را با مخمل یا پارچه هائی به رنگ قرمز می‌پوشانند و روی این پارچه را با پولک، زنگوله، سکه و نیز پارچه‌های الوان و حتی آئینه تزیین می‌کنند که هر یک از تزئینات تکم علت و فلسفه‌ای داشته است.
از جمله زنگوله و سکه که برای ایجاد سر و صدای بیشتر مورد استفاده قرار گرفته تا مردم را از داخل خانه‌ها به کوچه‌ها و دم در خانه‌ها بکشاند و از سوی دیگر یک ضرباهنگ برای حرکت تکم بوجود بیاورد.
همچنین نصب آیینه به دو طرف عروسک (طرفین شکم عروسک) به این دلیل بوده که تکم به همراه خبر فرا رسیدن سال نو، آئینه‌ای را به رسم روشنائی و صفا به همراه آورد. آیینه کاربرد‌های مهمی در زندگی مردم این منطقه دارد و مظهر خوش یمنی، روشنایی و خیر و برکت بوده است.
شاهد بر این مدعا دو مورد است. یکی اهمیت آیینه در مراسم عروسی و دوم بردن آیینه و قرآن به منزل جدید. استفاده از رنگ قرمز نیز برای پوشاندن بدنه اصلی تکم شاید به این دلیل بوده که در آذربایجان قدیم لباس و توری سر و روی عروس به رنگ قرمز بوده و خواسته اند تکم نیز مثل هر عروس و عروسی مظهر شادی و سرور باشد.
"همنشینی شعر و ادبیات غنی تکم با ریتم و آهنگ و آواز"
تکم گردانی جزو حرفه‌ها و هنر‌های گوسانی بوده که از نسلی به نسل دیگر و از پدر به پسر به ارث می‌رسیده و اشعار تکم نیز سینه به سینه نقل می‌شده است.
«تکم» شیطانکی بود به شکل حیوان چهار دست و از جنس تخته که بر سر چوب گردی سوار می‌شد و این چوب روی یک صفحه چهارگوش یا گرد که سوراخی در وسط داشت قرار می‌گرفت و به آسانی در آن سوراخ بالا و پایین می‌رفت.
تکمچی چوب را به‌دست می‌گرفت و تکم را روی صفحه چوبی به حرکت در می‌آورد و متناسب با حرکات آن اشعاری را به آواز می‌خواند. سر و صدای زنگوله و خوردن تکم بر صفحه چوبی نوعی ریتم و آهنگ برای آواز تکمچی بوجود می‌آورد.
نمونه‌هایی از اشعار تکمچی:
بهار آمد، بهار آمد خوش آمد
علی با ذوالفقار آمد خوش آمد
گل و نسرین به باغ آمد خوش آمد
"سیزون بو تازه بایراموز مبارک" (عید نو شما مبارک باشد)
"آیوز، ایلوز، هفتوز، گونوز مبارک" (ماهتان، سالتان، هفته تان، روزتان مبارک)
"جناب جبرئیل نامه گتوردی" (جناب جبرائیل نامه آورد)
"گتور جگین پیمبره یتوردی" (محض آوردن به پیامبر رسانید)
"مبارک قوللارین گویه گوتوردی" (پیغمبر هم دستهایش را بر آسمان برداشت)
"سیزون بوتازه بایراموز مبارک" (عید نو شما مبارک باشد)
"آیوز، ایلوز، هفتوز، گونوز مبارک" (ماهتان، سالتان، هفته تان، روزتان مبارک)
"امیرالمومنین تخته چخاجاق" (حضرت امیرالمومنین، به تخت ولایت خواهد نشست)
"یزیدون بوینونا نوخدا وراجاق " (به گردن یزید افسار خواهد بست)
"شیرین شربت سو یرینه آخاجاق" (و به جای آب در رود‌ها شربت‌های شیرین جاری خواهد شد)
"سیزون بوتازه بایراموز مبارک" (عید نو شما مبارک باشد)
"آیوز، ایلوز، هفتوز، گونوز مبارک" (ماهتان، سالتان، هفته تان، روزتان مبارک)

در اشعار تکمچی فقط از فرا رسیدن نوروز و تبریک سال نو سخن نرفته بلکه به اشعار مذهبی و ادبیات انتقادی، اجتماعی نیز اشاره شده اس، از جمله در اشعار تکمچی نام امام علی (ع) و حضرت محمد (ص) بار‌ها تکرار شده، زیرا مردم این منطقه اعتقاد دارند که عید سعید غدیر خم با عید نوروز باستانی مصادف بوده است.
در این اشعار از دوازده امام هم یاد می‌شود و پس از مدح امامان باز هم اشاراتی به بزرگواری حضرت علی (ع)، به اماکن متبرکه و زیارت قبر حضرت حسین (ع) و یادی از مختار ثقفی می‌کنند و روشن کردن آتش در چهارشنبه سوری را به قیام مختار ثقفی برای خونخواهی سید الشهدا نسبت می‌دهند.
"حسن دور عسگری اون بیر اماموز" (حسن عسگری یازدهمین امام شما است)
"بولاردان غیرییه یوخدور گمانوز " (به کسی غیر از اینها عقیده ندارید)
"سیزون بوتازه بایراموز مبارک" (عید نو شما مبارک باشد)
"آیوز، ایلوز، هفتوز، گونوز مبارک" (ماهتان، سالتان، هفته تان، روزتان مبارک)
"مختار اوتی یاندیردی داما آتدی" (مختار آتش را روشن کرد و بر بام انداخت)
"خبر اهل مدینه شاما چاتدی" (خبر به اهل مدینه و شام رسید)
"جماعت جهد ایدوب مرادا چاتدی" (جماعت جهد کردند و به مراد رسیدند)
"سیزون بوتازه بایراموز مبارک" (عید نو شما مبارک باشد)
"آیوز، ایلوز، هفتوز، گونوز مبارک " (ماهتان، سالتان، هفته تان، روزتان مبارک)
در اشعار تکم به مسائل روستائی، شهری و آداب و رسوم مردم نیز اشاراتی می‌شود. از جمله این اشعار:
"بیزیم یرده یومورتانی یویارلار" (در محل ما تخم مرغ را می‌شویند)
"انونی دونوب یددی رنگه بویارلار" (بعدش آن را به هفت رنگ می‌آرایند)
"یددی سینده تحویل اوسته قویارلار" (هر هفت تا را در سفره عید می‌گذارند)
"سیزون بوتازه بایراموز مبارک" (عید نو شما مبارک باشد)
"آیوز، ایلوز، هفتوز، گونوز مبارک " (ماهتان، سالتان، هفته تان، روزتان مبارک)

"بیزیم یرده قوهون قارپوز اکرلر " (در زمین‌های ما خربزه و هندوانه می‌کارند)
"اونی تامام شهرلره توکرلر" (آن‌ها را به تمام شهر‌ها می‌فرستند)

"تزه ایلین چوخ حسرتین چکرلر" (انتظار سال نو را می‌کشند)
"سیزون بوتازه بایراموز مبارک " (عید نو شما مبارک باشد)

"آیوز، ایلوز، هفتوز، گونوز مبارک" (ماهتان، سالتان، هفته تان، روزتان مبارک)
همچنین در اشعار تکم به مسائل خانوادگی، روابط عروس و مادر شوهر، داماد و مادر زن و رفتار‌های اجتماعی زنان و دختران در قالب طنز، شوخی و انتقاد اشاراتی بسیار شیرین و در عین حال ریز صورت گرفته است.
"تکم گئتدی مرنده تاماشادی گلنده" (تکم رفته به مرند- برگشتنش تماشایی است)
"کول تکمون باشینا قایناناسی بیلند" (خاک بر سر تکم میشه – اگر مادر زنش آگاه بفهمه)


"آغ دَه وَه نین گوزلری یئره گلمز دیزلری" (چشم شتر سفیده – زانوهاش زمین نمی‌ره)
"بو ایامین قیزلاری کبینین کسر اوزلری" (اما دخترای امروزی – عقدشون دست خودشونه)
"تکم و تکمچی؛ پیش قراولان عید نوروز"
بی شک اشعار تکم بسیار متنوع و فراوان بوده و تکمچی به در هر خانه‌ای که می‌رفت و شعر می‌خواند، صاحب خانه به تناسب وضعیت مالی و امکانات خود چیزی بعنوان "شاباش"، خلعت و انعام به او هدیه می‌کرد.
در سالهائی که بین آخرین چهارشنبه سال (چهارشنبه سوری) و عید نوروز فاصله زیاد باشد، این فاصله بحبوحه فعالیت تکمچی‌ها است.
تکم گردانان مثل کسانی بودند که در دوره هخامنشیان دعا می‌کردند و از پادشاه هدایایی می‌گرفتند. تکم گردانان نیز که مژده بهار را می‌دادند و مژدگانی می‌گرفتند، به این مژدگانی" پای" یا سهم می‌گفتند و گرفتن آن را حق خودشان می‌دانستند و البته تکم چی‌ها نیز لزوم دادن انعام را در اشعاری یاد آور می‌شد:
"آی تکمین کندی وار کمندی وار کندی وار " (تکم خونه و زندگی داره – عائله و عیال داره)
"هر قاپودا اویناسا بیر نلبکی قندی وار" (پس هر دری برقصه – یک نعلبکی قند داره)


"تکم اولدی ایپین گتیر آی خانم " (تکم مرده طناب بیار‌ای خانم)
"چاتدیغجان یوکین گتیر آی خانم" (تا می‌تونی انعام بیار‌ای خانم)
"کسمه پائین بوتون گتیر آی خانم" (سهمشو نبر همش بیار‌ای خانم)
در اردبیل تکم و تکمچی‌ها به عنوان پیشاهنگ و پیش قراولان عید نوروز شناخته می‌شوند که معمولا از کوهستان‌ها می‌آیند و اشعاری را درباره نوروز، زایش و نوزایش می‌خوانند و علامت مشخصه آنها نیز بز تزیین شده و تکم است. زیرا بز در تاریخ خاورمیانه و در تاریخ ایران زمین در اکثر داستان‌ها آمده و یکی از اساسی‌ترین مولفه‌های اسطوره‌ای و به معنی برکت و زایش است.
در پژوهش‌های صورت گرفته از سوی محققان، عروسکی بنام تکم در ناحیه شمالی ایران و کناره‌های دریای خزر نیز شناسایی شده که گویا موجود افسانه‌ای بوده با سه پا و دو شاخ بر سر به شکل یک دیو که با تکم مورد بحث ما تفاوت دارد.
همچنین در حال حاضر رگه‌هایی از این نمایش عروسکی در نواحی مرکزی کشورمان مانند اراک، ملایر و... دیده شده، اما باید اذعان کرد که خاستگاه اولیه تکم منطقه آذربایجان و به خصوص استان اردبیل بوده و از این منطقه به سایر نقاط برده شده است.
"تکم گنجینه‌ای برای فرهنگ و هنر کشور است"
تکم خوانی یک نمایش عروسکی و یکی از شاخه‌های فرهنگ شفاهی، بومی و اصیل منطقه آذربایجان و اردبیل بوده که اگر نادیده گرفته شود، به معنی نادیده گرفتن و پشت سر گذاشتن میراث فرهنگی کشورمان خواهد بود و نخستین نتیجه این نگرش نیز قابل پیش بینی است؛ اینکه نسل آینده جای پای محکمی برای گذاشتن نخواهد داشت.
آیین تکم گردانی با ارزش گذاری مجدد، بازشناسی و کاربردی کردن آن قابل احیا و گسترش است، اما لازمه تحقق این مهم آن است که مسئولین فرهنگی کشور، احیاء آن را برای خود وظیفه دانسته و از فراموشی آن جلوگیری نمایند تا فقط در روز‌های نوروز به فکر احیاء و استفاده از این آیین نباشیم و باور کنیم که این عروسک شادی بخش می‌تواند همراه با شادی‌ها و غصه‌هایمان و با تفکراتمان نسبت به جامعه همراه شده و ما را یاری کند.
باید بدانیم که وقتی فرزندانمان تکم را نبینند و صدای پای چوبی آن را نشنوند و آن متلک‌ها را که تکم گردان می‌گویند، نشنوند؛ گنجینه خاطراتشان از میراث کهن و ارزشمند فرهنگ و هنر این مرز و بوم پر نخواهد شد و انتظار ما از فرزندانمان برای مقابله با هجمه‌های فرهنگی سایر ملل، به دور از واقعیت‌های موجود خواهد بود.